Hasan Hüseyin Akdağ Baran Haber'de yazdı: Türkiye'nin 21. yüzyılında mimarlık sahasında bir üslup anlayışına ihtiyacı var mıdır? Yani bir "millî mimari" arayışı olmalı mıdır? Cumhuriyet rejiminin yüz yılı aşan ömrüne, kuruluşundan itibaren bakacak olursak; yoktur.

Hasan Hüseyin Akdağ Baran Haber'de yazdı: Türkiye'nin 21. yüzyılında mimarlık sahasında bir üslup anlayışına ihtiyacı var mıdır? Yani bir "millî mimari" arayışı olmalı mıdır? Cumhuriyet rejiminin yüz yılı aşan ömrüne, kuruluşundan itibaren bakacak olursak; yoktur.

Birinci ve ikinci milli mimari dönemleri de etkisiz geçmiştir. Birinci dönemde Mimar Kemaleddin ve Vedad Bey gibi mimarlar "milli anlayışı" Osmanlı'nın köklerinde aramaya çalışmışlardır. Fikirde başarılı olmuşken, pratikte pek de başarılı olunmamıştır.

İkinci milli mimari dönem, daha doğrusu ruhsuz ifadesiyle "ulusal mimari" dönem; birinci dönemin tam zıddı olmuştur. Yani; Osmanlı'ya baştan aşağıya düşman. Devrin yöneticilerinin kubbe, revak veya avlu görmeye tahammülleri kalmamıştır. Tarihi çağrıştıracak ne varsa, derhâl imhaya tâbi tutulmuştur.

Sedad Hakkı Eldem’in akademide başlattığı “Milli Mimari Konferansları”, milli mimari anlayışın “nasıl” olması gerektiğinin teorik safhasını oluşturuyordu. İnşa ettiği yapılarında geleneksel elemanları kullanması, teorisinin pratikteki ispatıdır. Günün şartları içerisinde Eldem’e olan yaklaşım, “milli mimari anlayışa” yaklaşımı etkilemiştir.

Türk Evi’nin ana hatlarını, fikirsel zeminlerini, sofaya bağlı plan durumunu ortaya çıkaran Eldem, milli üslup arayışı için hummalı bir çalışmaya girmiştir. Günümüze gelindiğinde ise böyle bir arayış içine girmenin, tamamen boşa harcanacak zaman, olarak değerlendirilebilir. Çünkü geleneksel mimari anlayışımız toplumun değer yargılarından kopuk değildi. Komşusunun evinin rengi, kendisini hüzne ve kasvete boğuyorsa, kadı hazretlerine gidip, durumunu beyan edip, evin rengini değiştirebilirdi. Ahali gibi, kadı da aynı yargılara bağlıydı. Görenekler gelenekleşmişti.

Kadı; örfi ve şer'i kanuna bağlı olarak sorunları muhakeme eder ve sonuca bağlardı. Sorunları yargılayan kanunlar, milletin geleneklerinden ve inançlarından çıkmıştı. Roma hukuku ile Osmanlı ahalisi yargılanmıyordu.

Erken Cumhuriyet devrinde (devriminde) hangi kanunlar, nereden alınmıştı? Medeni Kanun; İsviçre'den, borçlar kanunu yine İsviçre'den, ticaret kanunu; Almanya'dan, ceza kanunu; İtalya'dan, idare hukuku; Fransa'dan alınmıştı. Her şeyi Batı'dan gelen bir rejimin, milli mimari çıkarması mümkün değildir. Parça, bütünün habercisidir. Bu parçalardan milli hiçbir şey çıkmaz. Bundan mütevellit günümüzde milli mimariye ait anlayış doğamaz. Ferdi bazda bir şeyler yapılabilir. Fakat cemiyet planında aksi bir şey yapılamaz.

Kemaleddin Bey için “I. Milli Mimari” dönemi bir aidiyet ve kimlik meselesi haline gelmişti. Mimarlıkta, Batı taklitçiliğinin karşısındaydı fakat yapılarının cephesinde, sütunlarında ve simetri anlayışında Neoklasik üslup hakimdir. İstanbul 4. Vakıf Hanı buna misaldir. Planlamada, mekânsal hiyerarşide ve anıtsallıkta Beaux Arts (Fransız Akademik Mimarlığı) akımının tesiri görülür. Lisans eğitimimi okuduğum Gazi Üniversitesi Rektörlük Binası, Kemaleddin Bey’in eseridir. Tezyinatta ise Art Nouveau akımının izleri görülür.

Mimar Kemaleddin Bey’in yapılarındaki genel şablonu çıkardıktan sonra, neden başarısız olduğunu Turgut Cansever şöyle izah eder: “Türk-Osmanlı toplumunun Batı kültürlerinin tesirine açıldığı ve kendi inanç temellerinin bilinç ve yüksek değerlerini yeni şartlar içinde hayata geçirme yeteneğini tamamen kaybettiği 19. asır sonunda, Mimar Kemalettin Bey ve çevresinin Yeni Klasisizm ve Yeni Milli Mimari teşebbüsünün toplumun genel inanç ve davranışlarından kopuk, bütünü kapsamayan sınırlı bir şekilde kopyacılığı olması bu üslup arayışının sonuçsuz kalmasının sebebidir.”(1)

Milli mimari akım, içinde bulunduğu toplumun psişik halinden uzak, İslami temellere dayanmayan, Batı’ya öykünme halinde kendine yer etmeye çalışmış fakat Cansever’in ifade ettiği gibi başarılı olamamıştır. Üslup; bir milletin sosyo-kültürel hafızasından tezahür eder. Cumhuriyet rejimine yamanmaya çalışılan “Milli Mimari” anlayışının savunucuları ve teorisyenleri Osmanlı’da yetişmiş münevver ve mimarlardır. Ümmetçilik fikrini esas kabul eden imparatorluktan; ulusçuluğu kabul eden devlete geçiş, her alanda olduğu gibi mimaride de “anlayış birliği”ni tahrif etmiştir. İki devlet arasında kozmik tasavvur farklıdır.

Milli mimari akımının absürtlüğüne ise S. Hakkı Eldem şöyle yorumlar: “Yeni mimarimizde dekor taklitçiliğinden kesinlikle kaçınmamız gerekiyor.” Taklitçilik; teknik planında gerisinde, satıh üstü bir vaziyet alıp dekor seviyesinde kalıyor. Böyle bir anlayış ile milli üslup aramak ise hepsinden daha vahim… Harvard Üniversitesi’nde akademisyenlik yapmış olan mimar Sibel Bozdoğan, S. Hakkı Eldem’in milli mimari hareketine katılması hakkında şöyle der:

“Sedad Hakkı Eldem 1930’larda Egli ile Holzmeister’in “Ankara kübiği” ile mücadele etmek için milli mimari hareketinin liderliğinin üstlendi. Onun öncülüğünde 1934’te akademide bir milli mimari düzenlendi. Bu seminer yıllar içinde, geleneksel ahşap evlerin günümüze kadar gelen örneklerini incelemeye ve belgelemeye yönelik büyük bir girişime dönüştü.”(2) Bozdoğan’ın ifadesinden mülhem milli mimari akım, zamanla Ankara kübiğinin muhalefeti olmuştur. Bir akımın “antisi-karşıtı” olmak, o hareketi veya akımı, milletin değerlerine uygun olmasına cevaz vermez. Karşı tarafın diyalektiği bitince, haliyle kendi de bitmiş olacak. Çünkü varlığı, muhalif olmaktan geliyor.

Bozdoğan, yine aynı şekilde milli mimariyi; moderni millileştirmek şeklinde de tarif eder. Başka milletlerin inançlarından, kültürlerinden doğmuş olan moderni, tam zıt şahsiyete sahip bir milletin inancıyla nasıl millileştirilebilecek? Tabi, bu mümkün olmadığından, harekette başarısız olmuştur. Cansever’in ifadesiyle “mecmua taklitçisi mimarlar, maymun kültürü, taklitçilik”(3) ile milli anlayış tevarüs edemez.

Mimarlık tarihçisi Uğur Tanyeli ise I. Milli Mimari dönemini şu şekilde değerlendiriyor: “Türkiye’ye özgü bir mimarlık yaratılmalıdır; böyle bir mimarlık Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi’ndeki gibi biçim ve bezeme ayrıntılarının Eklektisist, tarihselci bir yaklaşımla yinelenmesine dayanmamalıdır; Türkiye’ye özgü yeni mimarlık Türk ulusal geleneğiyle ilişkilendirilmelidir; çağdaş teknoloji yadsınmamalı, tam aksine, kullanılmalıdır.”(4)

Milli mimari her zaman gelenekle iç içedir. Çağdaş teknoloji ve varlık tasavvurumuzu ortaya koyan düşünce ile yeni bir mimari elbette mümkündür. Fakat bunun için o toplumun teşekkül etmesi şarttır. Sedad Hakkı Eldem, “Milli Mimari” akımının fikir babası olarak kabul edilir. Kendisini böyle bir anlayışa iten ve oradan da Türk Evi’ni araştırmaya vesile iki şey neden olur. Birincisi; kubbeli – kemerli Neo Türk’e karşı olması. İkincisi ise; enternasyonal kübiğe şiddetle muhalif olmasıdır.

Kubbeli-kemerli formu, Milli mimarinin birinci döneminde, Kemaleddin Bey’de sıkça gördüğümüz uygulamaydı. Milli Mimari’yi Eldem şöyle tanımlar:

“Milli Mimari (...) kesinlikle şekil taklidini reddetmekte, eski ve milli zevkimize bağlantıya, genel hatlarda pencere bolluğunda, binaların hafif görüntüsünde ve olsa olsa planların geleneksel karakter ferahlık ve güzellikte olmalarına gayret etmektedir.”(5) Eldem’in tanımlaması teoride aynen kabul edilmişken; pratikte ise aykırı yönde hareket edilmiştir. Eldem; Milli Mimari hareketinin ilk eseri olarak, kendi inşa ettiği Yalova Termal Oteli’ni kabul eder.

Edward Said, mimari oryantalizmi “doğulu formların, batılı formlar içerisinde kullanılması” şeklinde izah eder. 1909 yılında, mimar Vedat Tek tarafından inşa edilen “Sirkeci Merkez Postanesi” Milli Mimari akımının birinci döneminde hayata geçirilmiştir. Bu yapıda kullanılan sivri kemerler, yalancı kubbeler ve çini süslemeler gibi doğulu unsurlar, barok anlayışı da içinde barındıran yapıya İslam-Türk mimarisinin bir ürünü gibi gösterilmek istenmiştir. Said’in ifadesiyle eklektik ve mimari oryantalist bir yapıdır.

Milli Mimari akımının ikinci dönemi ise 1930’lardan başlayıp, 1950’li yıllara kadar devam etmiştir. “II. Milli Mimari veya II. Ulusal Mimarlık Akımı” olarak da adlandırılan bu hareket, birinci döneme bir tepki hüviyetiyle doğmuştur. Kemalist devrimin, mimarlık vitrinindeki görüntüsüdür. Osmanlı mimarisini anımsatacak unsurlara, formlara yer verilmemiştir. Batı modernizmiyle, milli kimlik sentezlenmeye çalışılmıştır. Böyle bir absürtlüğe ve saçmalığa dayanamayan bu akım, kendisiyle beraber mimari anlayışı ve böyle bir çabayı da yok etmiştir. Bundan sonraki devir, müteahhitlerin devridir.

1970’lerden itibaren müteahhitlerin eliyle mimarinin ve mimari kültürümüzün canına okumuşlardır. Para, sermaye, güç ve makam her şeyin önüne geçmiştir. Yazımında başında ifade ettiğim gibi; şimdi böyle bir toplumda “milli mimari anlayış”tan bahsedilebilir mi?

Kaynaklar Turgut Cansever, Şehir ve Mimari, Ağaç Yay, 1992, s.62 Sibel Bozdoğan, Modernizm ve Ulusun İnşası, Metis Yay, 3. Basım, s.285 Turgut Cansever, Şehir ve Mimari, Ağaç Yay, 1992, s.257 Uğur Tanyeli, Sedad Hakkı Eldem, Boyut Yay, 2001, s.18 A.g.e, s.191 Aylık Baran Dergisi 41. Sayı, Temmuz 2025