Diyarbakır'da sur duvarları içinde ticaret dokusunun en yoğun olduğu bölümde inşa edilen Ulu Camii; yapı topluluğu cami, avlunun kuzeyine bitişik Mesudiye Medresesi, batısında bağımsız Zinciriye Medresesi ile kuzeydoğusuna bitişik Şafiler Camii'nden oluşur.

Diyarbakır'da sur duvarları içinde ticaret dokusunun en yoğun olduğu bölümde inşa edilen Ulu Camii; yapı topluluğu cami, avlunun kuzeyine bitişik Mesudiye Medresesi, batısında bağımsız Zinciriye Medresesi ile kuzeydoğusuna bitişik Şafiler Camii'nden oluşur.

Cami merkezli yapı topluluğunda medreseler Artuklu, Şafiler Camii ise Osmanlı dönemlerinde inşa edilmiştir.

Ulu Camii farklı dönemlere ait çok sayıda kitabesiyle dikkati çeker.

Diyarbakır Ulu Camii'nin avlusunun batı cephesinde bulunan çiçekli kufi ile yazılmış 484 H. /1091-1092 M. tarihli kitabesinden Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah zamanında Diyarbakır Valisi Cehir oğlu Ebu Mansur Muhammed tarafından yaptırıldığını öğrenmekteyiz.

En erken tarih bilgisi veren bu kitabe Selçuklu döneminin kuruluş yıllarında Büyük Selçukluların Anadolu'dqa varlığını göstermesi açısından önem taşır.

Diyarbakır'ın simgesi olan yapıyı 11. yüzyılda muhtemelen yapıldığı yıllarda gören gezgin Nasır-ı Hüsrev "Ulu Camii bu kara taşla yapılmıştır.

Öyle bir mükemmel yapıdır ki ondan daha düzgün, ondan daha sağlam yapılmasına imkan yoktur.

Caminin içinde iki yüz küsur taş direk vardır. Her direk yekpare taştandır.

Direklerin üstüne, hepsi taştan olmak üzere kemerler yapılmıştır" olarak betimler.

Ulu Camii, kuzeyindeki büyük boyutlu avlu ile güneyindeki doğu-batı yönünde enine dikdörtgen planlı harim/ibadet mekanından oluşur.

İbadet mekanı mihraba paralel/enlemesine üç sahınlı ve mihrap önü dikey vurgulu tiptedir.

Caminin avlusunun kuşatan revaklarda Roma ve Bizans dönemine ait devşirme sütunlar kullanılmıştır.

Yapının avlusuna doğu batı ve kuzey cephelerde bulunan kapılardan girilir.