Osmanlı İmparatorluğu'nun bir vakıf medeniyeti olduğu bilinir. Bu çerçevede, toplumsal düzenin en temel unsurları arasında bulunan cami, medrese, şifahane, imarethane, kütüphane gibi yapılar, devrin önde gelen simaları tarafından inşa ettirilmiş ve bu kanalla toplum hayatına entegre edilmiştir. v

Osmanlı İmparatorluğu'nun bir vakıf medeniyeti olduğu bilinir. Bu çerçevede, toplumsal düzenin en temel unsurları arasında bulunan cami, medrese, şifahane, imarethane, kütüphane gibi yapılar, devrin önde gelen simaları tarafından inşa ettirilmiş ve bu kanalla toplum hayatına entegre edilmiştir. v

Yaptırdıkları vakıf eserlerle osmanlı sosyal hayatında etki eden şahsiyetler arasında padişahların ve devletin çeşitli kademelerinde görev yapan bürokratların dışında hanım sultanların da büyük rolü vardır. Padişah hanımları arasında hayır işlerinde adı geçen ilk kadın bilindiği kadarıyla 1.Murad'ın annesi Nilüfer Hatundur.

Padişah hanımları arasında hayır işlerinde adı geçen ilk kadın bilindiği kadarıyla 1.Murad'ın annesi Nilüfer Hatundur.

1.Murad, onun adına İznik'te bir imaret yaptırmıştır. 1.Murad'ın torunu olan Selçuk Sultan ise, kuruluş döneminin en hayırsever kadınlarının başında gelir. Çelebi Mehmed'in kızı olan hatun, 2.Beyazid devrini de görmüş, başta İstanbul'da Haseki semtinde yer alan ve kendi adını taşıyan cami dışında, Edirne'den Mekke'ye kadar uzanan coğrafyada önemli hayır ve imar işleri gerçekleşmiştir.

Osmanlı toplum hayatında bilhasssa 16.yüzyıl ortalarından itibaren bazı valide sultanların da şehrin sosyal yapısında hayati roller oynadıkları gözlemlenmiştir. Yükseliş devrinin sonu ve duraklama döneminin ilk dönemlerine denk gelen bu zamanlarda Hürrem, Nurbanu ve Safiye Sultanlarla başlayan süreç, Kösem ve Turhan Sultanlarla devam ederek imparatorluğun sonuna kadar gelir.

Vakıf Gureba Hastanesi'nden Dolmabahçe Camii'ne, Üsküdar'daki Valide-i Atik Camii'nden,Eminönü'deki Yeni Cami'ye varıncaya kadar Osmanlı'nın kudret sahibi kadınları kent siluetine damgasını vurmuşlardır. Bu hanımların pek çoğu inşa ettirdikleri hayır kurumlarının yanında bazı medrese ve kütüphanelerin kuruluşuna imza atmak suretiyle kültür sahasında da kendilerini göstermişlerdir.

Hanedan üyeleri arasında 2.Mahmud'un kızı olan Adile Sultan gibi güçlü ve divan sahibi şairler de çıkmıştır. Hatta 1890'da büyük atası Kanuni'nin şiirlerini ''Divan-ı Muhibbi'' adı ile bastırmak, bir Osmanlı padişahına değil de kendisine nasip olmuştıurç

Pek çok kadın dolaylı yoldan devletin mukadderatına tesir etmeyi bilmiştir. Bazen hükümdarın silik şahsiyeti, bazen de yaşının küçük oluşu hanım sultan ya da valide sultanların etkinliğni beraberinde getirmiştir. Bu kudretli hanım sultanlar, pek çok alanda olduğu gibi devletin kültür hizmetlerinde de gayet etkilidirler. Hanım sultanların genellikle ilk zamanlar daha ziyade cami yapımı konusuna eğildikleri görülür. Medrese ya da mektep tarzı eğitim yapılarında onların adına yükseliş döneminin sonlarına doğru rastlanır.

Hanım sultanlar arasında kütüphanecilik geleneğini ilk başlatan ise 2.Selim'in eşi ve Kanuni'nin gelini olan Nurbanu Sultan olarak görünmektedir. Aslen Yahudi ya da İtalyan kökeli olduğu sanılan Nurbanu Sultan , Üsküdar Toptaşı semtinde bir küllliye inşa ettirmiştir ve bu külliye kapsamında da bir medrese ile darulhadis yaptırmıştır. Kütüphanede üç akçe günlükle çalışan bir hafız-ı kütüb'ün yani kütüphane görevlisinin varlığı kayıtlarla sabittir. 1582 tarihli vakfiyeye göre bu kütüphanenin kitapları sadece müderris ve darulhadis şeyhine verilebiliyor, başkaca kimseler kitaplardan istifade edemiyorlardı.

Saltanatı döneminde validesinin kütüphanesine bazı kitaplar bağışlayan 3.Murad dışında, zaman içinde kütüphanenin başka bağışçıları da olmuş ve böylece koleksiyonu gittikçe zenginleşmiştir.

Söz konusu kütüphane, Cumhuriyet Döneminde 1924 yılında çıkan Tevhid-i Tedrisat kanunu çerçevesinde medreselerin kapatılması sonrasında Üsküdar Hacı Selim Ağa Kütüphanesi'ne devredilmiştir.

Bir diğer kütüphane baniyesi ise Nurbanu Sultan'ın kızı ve bir devre adını veren kudretli Sadrazam Sokullu Mehmed Paşa'nın karısı olan İsmihan Sultan'dır. Sokullu'nun ölümünden sonra Budin Beylerbeyi Kalaylıkoz Ali Paşa ile evlenen İsmihan Sultan, 1568'de Eyüp'te inşa ettirdiği medresesinde müderris, muid ve danişmentlilerin yararlanması için bir de kütüphane vakfetmiştir.

Duraklama devrinin en güçlü kadın figürü olarak tanınan Kösem Sultan'la giriştiği nüfuz mücadelesinden galip çıkan ve aslen rus olduğu tahmin edilen Hatice Turhan Sultan da bir diğer hayırsever hanım sultandır. İlginçtir ki kendisi akıncı Kırım Tatarları tarafından küçük yaşta esir edildikten sonra İstanbul'a getirilmiş, Kösem sultan'a sunulmuş ve Kösem Sultan tarafından da oğlu İbrahim'e odalık olarak verilmiştir. Turhan Sultan'ın yıldızı, soyu tükenme tehlikesi ile karşı karşıya olan Osmanlı hanedanına Şehzade Mehmed'i doğurunca parladı.

İlerleyen yıllarda Safiiye Sultan tarafından 1603 yılında oğlu 3.Mehmed'in ölümü nedeniyle yarım bırakılan Eminönü'deki caminin inşasını da tamamlayarak ibadete açtı. Bugün Yeni Camii olarak da bilinen bu abidevi mabedin yakınına türbe, darulkurra, mektep ve sebilhane yaptırmak suretiyle çok önemli bir külliyeye imza atmıştır.

Turhan Sultan'ın gelini ve aynı zamanda 2.Mustafa ve 3.Ahmed'in anneleri olan Gülnüş Emetullah Valide Sultan da bir diğer hayırsever hanedan kadınıdır. Galata ve Üsküdar'da Yeni Cami adını taşıyan iki cami yaptırmıştır.

Ancak Galata'da yaptırdığı cami yıkılmış ve yerine günümüze kadar oluşan ''Hırdavatçılar Çarşısı'' inşa olmuştur.

Üsküdar'daki Yeni Valide Cami ise bugüne kadar gelmiştir. Emetullah Sultan bu camide kütüphane kurarak önemli bir kültür hizmetine ön ayak olmuştur. Gülnüş Valide'nin bir de Sakız Adası'nda kütüphane kurduğunu da ilave edelim.

Emetullah Sultan'ın gelini ve 3.Mustafa'nın eşi olan Mihrişah Sultan da Eyüp Camii'ne bir kütüphane vakfetmiştir. Osmanlı tarihinde reform denilince ilk akla gelen padişahlardan 3.Selim'in annesi olan Mihrişah Sultan kütüphanesindeki koleksiyon, yakınında bulunan bazı devlet erkanının katkılarıyla kısa sürede büyümüştür. 1924'de Eyp'te Hüsrev Paşa Kütüphanesi'ne devredilen kitaplar, 1957'de Süleymaniye'ye aktarılmıştır.

2.Mahmud'un eşi ve Tanzimat Fermanı'nı ilan edan Abdülmecid'in annesi Bezmialem Valide Sultan da Cağaloğlu'nda yaptırmış olduğu mektep bünyesinde bir kütüphane kurmuştur ki bu kütüphane sonradan Bayezid Kütüphanesi'ne devredilmiştir.

2.Mahmud'un bir diğer eşi olan Pertev Nihal Valide , Sultan Aziz'in annesi olup yapmış olduğu hayır hasenattan dolayı kendisine ''nurlu'' anlamına gelen ''Pertev'' unvanının verildiği söylenir. Osmanlı valide sultanları içinde en hayırsever olanlarındandır. Pek çok yapıyı onartmış ve bazı semtlerde çeşmeler inşa ettirmiştir.

Ancak onun asıl büyük eseri, bugün Saraçhane'den Aksaray'a gelen Atatürk Caddesi üzerinde yer alan Valide Camii ve yanı başındaki Pertevnihal Lİsesi'dir. Caminin hemen karşısında yer alan kendi türbesi ise daha sonra, caminin avlusuna nakledilmiştir. Görüldüğü üzere Osmanlı devletinde valide sultanlar 16.yüzyıl sonlarından itibaren hem hayır işlerinde hemde bununla bağlantılı olarak kütüphane tesisinde oldukça önemli bir role sahip olmuşlardır.

Görüldüğü üzere Osmanlı devletinde valide sultanlar 16.yüzyıl sonlarından itibaren hem hayır işlerinde hemde bununla bağlantılı olarak kütüphane tesisinde oldukça önemli bir role sahip olmuşlardır.

Dikkat çeken bir diğer nokta, Osmanlı tarihinde reformist kimliği ile tanınan 3.Ahmed, 3.Selim, 2.Mahmud ve Abdülmecid gibi padişahların annelerinin aynı zamanda kütüphane kuran kişiler olmalarıdır.

(1453 İstanbul Kültür Ve Sanat Dergisi)