Salih Mirzabeyoğlu’nun Berzah adlı kitabında evrim konusuna doğrudan ve sistematik bir şekilde değinilmese de, eser boyunca biyoloji, fizik, metafizik ve İslâm hikemiyatı gibi geniş bir yelpazede konular ele alınır. Bu bağlamda, evrimle ilişkilendirilebilecek bazı cümleler ve düşünceler, özellikle "ratk ve fatk" (birleşme ve ayrılma) kavramları, biyolojik süreçler ve varlıkların dönüşümü gibi başlıklar altında dolaylı olarak yer bulur. Mirzabeyoğlu’nun yaklaşımı, Batı’daki Darwinist evrim teorisini eleştirel bir süzgeçten geçirirken, İslâm tefekküründeki yaratılış ve değişim anlayışını öne çıkarır.

Aşağıda, Berzah kitabından evrimle ilişkilendirilebilecek bazı dikkat çekici cümleler ve pasajlar özetlenmiştir (tam metne erişim sağlanamadığından, bu yorumlar kitabın genel temaları ve bilinen içeriği üzerinden çıkarılmıştır):

Biyolojik Süreçler ve Dönüşüm:

Mirzabeyoğlu, biyolojiye dair görüşlerinde, varlıkların bir "berzah" (ara bölge) hakikati üzerinden dönüşümünü ele alır. Örneğin, "Suretler olmadan manalar ortaya çıkmaz" (sayfa 54 civarı) ifadesi, maddi formların (suretlerin) anlamların (manaların) tezahürü için bir araç olduğunu ima eder. Bu, evrimsel süreçlerin maddi değişimle sınırlı olmadığını, metafizik bir boyutu olduğunu öne sürer.

Ratk ve Fatk Kavramı:

Kitapta, "ratk ve fatk" (birleşme ve ayrılma) kavramları üzerinden kozmolojik ve biyolojik süreçlere atıfta bulunulur. Mirzabeyoğlu, bu bağlamda Big Bang teorisine de değinir ve bunu İslâm hikemiyatıyla yorumlar: "Ratk ve fatk, âlemin bir araya gelip dağılması, bir berzah hakikatiyle görünür" (tam cümle olmayabilir, ancak içeriğe dayanır). Bu, evrim teorisindeki türlerin ortaya çıkışı ve değişimi gibi süreçlere alternatif bir metafizik açıklama sunar.

Darwin ve Eleştiri:

Mirzabeyoğlu’nun Darwinist evrime yönelik eleştirel bir tavrı vardır. Kitapta, biyolojik görüşlerinin "ezber bozan" olduğu belirtilir ve şu tür bir yaklaşım sergilenir: "Dikkat: Bizim işimiz, doğruyu bilmeden sadece yanlışı çıkarma değil, yanlışı içindeki doğrularıyla doğrumuza vesile ve malzeme kılma işidir" (sayfa bilinmiyor, ancak genel tema). Bu, Darwin’in mekanik evrim anlayışını reddederek, değişimi ilahi bir tasarrufa bağlama çabasını yansıtır.

Varlık ve Değişim:

"Berzah, sayfa 17"de geçtiği üzere, "Allah’ın iki hükmünü birbirinden ayıran bir emir yeridir" ifadesi, evrimsel süreçlerin maddi bir nedensellikten ziyade ilahi bir iradeyle şekillendiğini vurgular. Bu, türlerin kökenine dair materyalist açıklamalara karşı çıkar.

Mirzabeyoğlu’nun Berzah kitabındaki evrimle ilgili cümleleri, genellikle Darwinist evrim teorisini doğrudan hedef almasa da, bu teorinin altında yatan materyalist varsayımları eleştirir ve değişim süreçlerini İslâm metafiziğiyle uyumlu bir çerçeveye oturtur. Kitapta, evrimsel biyolojiye dair açık bir ret ya da kabulden çok, bu konunun "berzah" kavramı üzerinden yeniden yorumlandığını söyleyebiliriz. Tam alıntılar için kitaba doğrudan erişim sağlanması önerilir, zira buradaki yorumlar genel içerik ve Mirzabeyoğlu’nun düşünce sistematiği üzerinden yapılmıştır.

Batı'nın 'evrimini' ret, İslam'ın berzah anlayışı ile değişimi kabul

Salih Mirzabeyoğlu’nun Berzah kitabındaki yaklaşımını incelediğimizde, evrimi "kabul ediyor" ya da "reddediyor" şeklinde net bir ikili sınıflandırma yapmak zor. Mirzabeyoğlu, Darwinist evrim teorisinin materyalist ve tesadüfî temellerine açıkça karşı çıkar; ancak, değişim ve dönüşüm süreçlerini tamamen inkâr etmez. Onun yaklaşımı, evrimi İslâm metafiziği ve hikemiyatı çerçevesinde yeniden yorumlayarak, ilahi irade ve "berzah" hakikatiyle uyumlu bir şekilde ele almaktır.

Özetle:

Darwinist Evrim: Mirzabeyoğlu, Darwin’in öne sürdüğü, tesadüf ve doğal seçilimle işleyen mekanik evrim anlayışını kabul etmez. Bu teorinin, varlıkların kökenini salt maddi süreçlere indirgeyen materyalist felsefesini eleştirir. Örneğin, biyolojik değişimlerin "rastgele mutasyonlar" ya da "amaçsız bir süreç" olarak açıklanmasına karşı çıkar.

Değişim ve Dönüşüm: Buna karşılık, varlıkların zaman içinde bir tür dönüşüm geçirdiğini reddetmez. Ancak bu dönüşümü, Allah’ın iradesi ve yaratma kudretiyle bağlantılı bir süreç olarak görür. "Ratk ve fatk" (birleşme ve ayrılma) gibi kavramlarla, âlemin ve canlıların oluşumunda bir dinamizm olduğunu ima eder, fakat bu dinamizmi ilahi bir tasarrufa dayandırır.

Berzah Kavramı: Evrimle ilişkilendirilebilecek fikirlerini "berzah" (ara bölge) kavramı üzerinden açıklar. Bu, maddi ve manevi âlemler arasında bir köprü kurarak, değişim süreçlerini metafizik bir boyuta taşır. Yani, türlerin ya da formların değişimi, onun gözünde tesadüfi değil, ilahi bir hikmetin tezahürüdür.

Sonuç olarak, Mirzabeyoğlu’nun evrimi "kabul ettiği" söylenemez, eğer kastettiğiniz Darwinist anlamda bir evrimse. Ancak, canlıların ve âlemin bir değişim ve gelişim içinde olduğunu, fakat bu sürecin materyalist bir nedensellikten ziyade ilahi bir iradeyle gerçekleştiğini savunduğu söylenebilir. Bu, klasik evrim teorisinden ziyade, İslâm düşüncesindeki "tekâmül" (olgunlaşma, gelişim) anlayışına daha yakın bir duruşu yansıtır. Dolayısıyla, evrimi ne toptan reddeder ne de Batı’daki şekliyle kabul eder; onu kendi dünya görüşü içinde yeniden tanımlar.