Son yıllarda “glutensiz” etiketiyle karşılaştığımız ürünlerin artması, gluten kavramını gündelik hayatın merkezine taşıdı. Bir yanda çölyak hastalığı gibi tıbben net olarak tanımlanmış durumlar, diğer yanda “gluten hassasiyeti” diye anılan ve pek çok kişide şişkinlikten yorgunluğa uzanan şikayetlerin toplandığı bir başlık var. Peki gluten aslında nedir, gluten hassasiyeti ile çölyak hastalığı ve buğday alerjisi arasındaki farklar nelerdir?

Gluten nedir?

Gluten; buğday, arpa ve çavdarda bulunan, hamura esneklik ve yapı kazandıran bir protein ailesinin genel adıdır. Ekmekten makarnaya, bisküviden bazı soslara ve hatta kimi işlenmiş ürünlere kadar çok geniş bir yelpazede karşımıza çıkar. Kozmetiklerden vitaminlere ve bazı ilaçlara kadar gıda dışı alanlarda da gluten içeren bileşenlerle karşılaşmak mümkündür. Dolayısıyla gluteni tamamen hayatınızdan çıkarmak, etiket okumayı gerektiren dikkatli bir yaklaşım ister.

“Gluten alerjisi” mi, gluten hassasiyeti mi, çölyak mı?

Günlük dilde “gluten alerjisi” ifadesi yaygın kullanılsa da tıbbi olarak üç ayrı durumdan söz ederiz. Çölyak hastalığı, gluten alındığında bağışıklık sisteminin ince bağırsağın iç yüzeyine saldırdığı, genetik zemini olan otoimmün bir hastalıktır ve biyopsi ile doğrulanır. Buğday alerjisi ise buğday proteinlerine karşı gelişen klasik bir gıda alerjisidir; kaşıntı, ürtiker, nefes darlığı gibi tipik alerjik bulgular verebilir ve alerji testleriyle saptanır. “Gluten hassasiyeti” ya da “gluten intoleransı” diye adlandırılan durum ise çölyak da buğday alerjisi de olmadığı halde glutenli gıdalarla tetiklenen sindirim ve genel iyi olma hâli şikâyetlerinin görüldüğü klinik bir tablodur. Bu tabloda belirli antikorlar ya da doku hasarı saptanmaz; tanı daha çok dışlama ve diyet yanıtıyla konur.

Gluten hassasiyeti belirtileri nelerdir?

Gluten hassasiyeti, kişiden kişiye değişen geniş bir belirti yelpazesine sahiptir. En sık bildirilen yakınmalar arasında yemeklerden sonra belirginleşen karın şişliği ve gaz, kramp tarzı karın ağrıları, ishal ya da tam tersi kabızlık, mide bulantısı ve bazen kusma yer alır. Sindirim sistemi dışındaki belirtiler de tabloya eşlik edebilir: baş ağrısı, dikkat güçlüğü ve “beyin sisi” diye tarif edilen odaklanma sorunları, genel yorgunluk ve halsizlik, uyku düzensizliği, eklem ve kas ağrıları, kaygı artışı ve duygu durum dalgalanmaları bunlar arasındadır. Uzun süren sindirim bozukluklarında demir emilimi düşebileceği için kansızlık, bununla ilişkili bitkinlik ve performans kaybı görülebilir. Çölyak hastalığında olduğu gibi bağırsağın ince zarında iltihap ve yapısal hasar gelişirse, emilim bozulur ve iştah-kilo kaybı ortaya çıkabilir; gluten hassasiyetinde ise bu derecede bir doku hasarı beklenmez ancak işlevsel bozulma belirtileri tetikleyebilir.

Gluten hassasiyeti hakkında neler biliniyor?

Gluten hassasiyetinin kesin mekanizması hâlâ araştırılıyor. Bir görüş, bazı kişilerde sorunun doğrudan gluten değil, buğday ve pek çok gıdada bulunan belirli kısa zincirli karbonhidratlar (FODMAP’ler) olabileceğini öne sürer. Bu karbonhidratlar yeterince emilmediğinde bağırsakta fermente olup gaz ve şişkinliği artırabilir. Diğer bir hipotez, bazı bireylerde buğday bileşenlerinin bağırsak bariyerini etkileyerek geçirgenliği artırabileceği, bunun da bağışıklık yanıtını ve iltihabı tetikleyebileceği yönündedir. Sonuçta tablo, tek bir nedenden ziyade genetik yatkınlık, bağırsak mikrobiyotası, beslenme içeriği ve stres gibi çoklu etkenlerin birleşimiyle şekilleniyor olabilir.

Gluten hassasiyeti tanısı nasıl konur?

Gluten hassasiyetine giden yolda ilk ilke, benzer belirtilere yol açan çölyak hastalığı ve buğday alerjisini dışlamaktır. Doktorunuz öncelikle öykünüzü ve fizik muayene bulgularınızı değerlendirir; kan testleriyle çölyakla ilişkili antikorlar araştırılır, gerekirse endoskopi ve ince bağırsaktan biyopsi planlanır. Buğday alerjisi şüphesinde uygun alerji testleri yapılabilir. Bu aşamalar negatifse, kontrollü bir yaklaşımla glutensiz beslenme denenir ve 4–6 haftalık bir dönemde semptomlardaki değişim yakından izlenir. Yakınmalar belirgin biçimde azalır ve daha sonra gluten kademeli olarak geri eklendiğinde şikâyetler yeniden ortaya çıkarsa, “non-çölyak gluten hassasiyeti” olasılığı güçlenir. Bu sürecin mutlaka hekim/diyetisyen eşliğinde yürütülmesi, hem yanlış kısıtlamaların önüne geçmek hem de beslenme dengesini korumak için önemlidir.

Tedavi ve beslenme yaklaşımı

Gluten hassasiyetinde temel yaklaşım, şikâyetleri tetikleyen gluten kaynaklarını azaltmak ya da gerekliyse tamamen kesmektir. Çölyak hastalığı söz konusu olduğunda ise ömür boyu yüzde yüz katı bir glutensiz diyet zorunludur; “kaçamak” bile bağırsak hasarını yeniden başlatabilir. Hassasiyet tablosunda kişiye özel esneklik payı olabilir; bazı bireyler küçük miktarlarla tolere edebilirken, bazılarında çok düşük maruziyet bile yakınmaları geri getirebilir. Diyet düzenlenirken doğal hâliyle glutensiz olan taze meyve-sebzeler, baklagiller, yumurta, işlenmemiş et-balık-tavuk ve süt ürünleri güvenli temeli oluşturur. Tahıl-unu tarafında pirinç, karabuğday, mısır, kinoa, darı, patates unu ve glutensiz etiketli karışım unlar tercih edilebilir. Etiket okumak kritik önemdedir; soslar, hazır çorbalar, şarküteri ürünleri, aromalı sütlü tatlılar ve atıştırmalıklar “gizli gluten” barındırabilir. Bağırsak konforu ve mikrobiyota dengesi için liften zengin, gerçek gıdaya dayalı bir plan ve hekim önerisiyle probiyotik desteği düşünülebilir.

Glutensiz diyetin riskleri ve dikkat edilmesi gerekenler

Gluteni gereksiz yere kesmek bazı kişilerde lif, B vitaminleri ve minerallerde eksik alıma, rafine nişasta ve şeker içeriği yüksek “glutensiz” paketli ürünlere yönelme nedeniyle kan şekeri dengesizliklerine yol açabilir. Bu yüzden tanı olmadan uzun süreli katı kısıtlamalara gitmek yerine, şikâyetlerinizi hekimle değerlendirip kanıtlı bir planla ilerlemek en doğrusudur. Sıfır gluten gereken çölyak hastalarında çapraz bulaş riskine karşı mutfak hijyeni, saklama ve hazırlama koşulları ayrıca ele alınmalıdır.

Hangi durumlarda doktora başvurmalı?

Glutenli gıdalarla ilişkilendirdiğiniz karın ağrısı, inatçı ishal/kabızlık, açıklanamayan kilo kaybı, demir eksikliği anemisi, deride kaşıntılı döküntüler ya da uzun süren yorgunluk yaşıyorsanız, kendi kendinize diyet değiştirmeden önce bir uzmana görünmek doğru başlangıç olacaktır. Çölyak hastalığında testlerin güvenilirliği için değerlendirme tamamlanana kadar gluteni kesmemek gerekir; aksi hâlde hem tanı zorlaşır hem de gereksiz kısıtlamalara sürüklenebilirsiniz.