HAZIRLAYAN: HÜSEYİN YÜRÜK

Prof. Dr. Muhammed Hamidullah, 1936-1946 yılları arasında Osmaniye Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde ders verdi. Bu dönemde siyer, İslam tarihi ve devletler hukuku dersleri ile öğrencilere evrensel bir bakış açısı kazandırdı. Aynı zamanda Haydarâbâd Nizamlığı’nın Birleşmiş Milletler nezdinde temsilciliğini üstlendi.
1948’de Hindistan’ın Haydarâbâd’ı işgal etmesi üzerine memleketine dönemedi. Pasaportu iptal edildi, bu nedenle Fransa’ya sığındı ve “uyruksuz” (Heimatlos) statüsü ile ömür boyu yabancı bir ülkede yaşadı.

 

Araştırmalar ve Akademik Etki

Fransa’da, Paris’te İslam Kültür Merkezi’nin kuruluşunda aktif rol aldı ve France-Islam adlı aylık dergiyi yayınladı. 1954-1978 yılları arasında Fransız Bilimsel Araştırmalar Merkezi (CNRS) bünyesinde araştırmalar yaptı. Bu süre zarfında birçok uluslararası konferansa katıldı, Fransa, Mısır, Pakistan ve Türkiye başta olmak üzere çeşitli üniversitelerde dersler verdi.

Prof. Dr. Hamidullah, İslam hukuku, hadis, tefsir, devletler hukuku ve siyer alanlarında çığır açıcı çalışmalar yaptı. Kırk civarında kitap ve 700’e yakın makalesi, yalnızca akademik çevrelerde değil, İslam dünyasında da büyük yankı uyandırdı. Eserleri, Arapça, Urduca, İngilizce, Fransızca ve Almanca başta olmak üzere birçok dile çevrildi.

 

Türkiye’deki Akademik Katkıları

Hamidullah, 1951 yılında Uluslararası Müsteşrikler Kongresi’ne katıldıktan sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde ders vermeye başladı. 1952-1977 yılları arasında burada düzenli olarak konferanslar ve dersler verdi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ve Erzurum Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi’nde misafir öğretim üyesi olarak dersler verdi (Sırma,2018:259; Okay, 2021:90).

Öğrencisi Prof. Dr. Raşit Küçük, Hamidullah’ın derslerini şöyle anlatıyor: “İslâm’a Giriş kitabını altı defa okuduk, farklı fakültelerden öğrencilerle müzakere ettik.
Onun anlattıkları sadece akademik değil, ruhani bir boyut da kazandırıyordu” (Küçük, 2023:136-138). Prof. Dr. Ahmet Ağırakça ise derslerini “İslâm hukuk tarihini anlatırken Rasûlullah sevgisini kalplere işleyen bir üslup” olarak tanımlıyor (Ağırakça, 2022:191).

 

Evrensel Çalışmalar ve Oryantalist Eleştiriler

Hamidullah, İslam’ı yanlış tanıtan oryantalist iddialara karşı aktif bir mücadele verdi. Hristiyan kaynaklarını inceleyerek İncil’de Peygamberimizi müjdeleyen bölümleri ortaya çıkardı ve bazı papazların Müslüman olmasına vesile oldu (Coşan,2017:19-21). Ayrıca basılan İslam eserlerinde tespit ettiği hataları düzeltti, reddiyeler yayınladı ve İslam’ı doğru bir şekilde dünya kamuoyuna tanıttı (Kılınç,2022:299).

Tevazu ve Dervişane Yaşamı

Hamidullah, akademik başarısının yanında tevazu, vakar ve dervişane hayatıyla tanındı. Fotoğraf çektirmeyi sevmez, derslerde sade ve etkili bir üslup kullanırdı (Küçük, 2023:108; Erdoğdu-Özkök,2024:116). Paris Camii’nde haftalık dersler vererek çok sayıda kişinin İslam’ı öğrenmesini sağladı (Erdoğdu-Özkök,2024:181; Gürdoğan,2019:29).

 

Öğrencisi Ertan Yülek, Hamidullah’ı “Edebiyat Fakültesi’nde ders verirken, İslam’ı akademik ve ruhani bir üslupla anlattığını” ifade ediyor (Yülek,2015:107). Namazlarını cemaatle kılar, yemeklerini az yer ve mevcutla yetinir; sade yaşamı, dervişane kişiliğini yansıtıyordu (Erdoğdu-Özkök,2024:116).

Doğu’dan Batı’ya Açılan Kapı Akademik Serüveni

Prof. Dr. Muhammed Hamidullah, 1908 yılında Hindistan’ın Haydarâbâd şehrinde doğdu. Ailesi köklü bir ilim geleneğine sahipti; babası ve büyükleri onu dini ilimlerle erken yaşta tanıştırdı. Henüz çocuk yaşta Arapça ve Farsça öğrenmeye başlayan Hamidullah, kısa sürede hem klasik İslami ilimlerde hem de modern fen bilimlerinde yetkinleşti.

 

Ortaöğrenimini Dârülulûm ve Câmia Nizâmiyye’de tamamladı. Bu dönemde İslam tarihi, hadis ve tefsir alanlarında derinlemesine eğitim aldı. Yine bu yıllarda İngilizceyi de ileri seviyede öğrenerek ilerideki akademik çalışmalarında uluslararası bir perspektif kazanmasını sağladı.

İki Doktora VE Evrensel Etki Eğitim ve Araştırma Yılları

Hamidullah, hukuk eğitimini Osmaniye Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde tamamladı ve devletler hukuku alanında uzmanlaştı. 1933’te Almanya’nın Bonn Üniversitesi’nde hazırladığı Die Neutralitat im Islamischen Völkerrecht adlı doktora teziyle devletler umumi hukuku doktoru unvanını aldı (Berlin, 1935). Bu tez, İslam devletlerinin tarafsızlık ilkelerini evrensel hukuk çerçevesinde analiz eden öncü bir çalışmaydı.

 

1934’te Fransa’ya giderek Paris Sorbonne Üniversitesi’nde ikinci doktorasını tamamladı. Tezi La Diplomatie musulmane a l´epoque du prophete et des khalifes ortodoxes, İslam diplomasisinin Peygamber dönemi ve Dört Halife dönemindeki uygulamalarını detaylı olarak inceledi (Paris, 1935). Bu süreçte Paul Kahle, Fritz Krenkow, Snouck Hurgronje ve Louis Massignon gibi ünlü oryantalistlerle temas kurdu, onlardan bilgi ve metodoloji anlamında büyük katkılar aldı.

- Mirası ve Vefatı -

Prof. Dr. Muhammed Hamidullah, 17 Aralık 2002’de Florida’nın Jacksonville kentinde vefat etti. Cenazesi öğrencisi Prof. Dr. Yusuf Ziya Kavakçı tarafından kıldırıldı ve Müslüman mezarlığında toprağa verildi. Hayatı boyunca telif ücreti almadığı eserleri, kırk civarında kitap ve 700’e yakın makale ile günümüzde de İslam ilimlerine ışık tutuyor.

 

*
Hamidullah, ilim, tevazu, dervişane yaşam ve takva unsurlarını bir arada temsil eden, 20. yüzyılın en önemli İslam âlimlerinden biri olarak hafızalarda yerini koruyor. Onun hayatı, sadece akademik başarıların değil, aynı zamanda ruhani ve ahlaki değerlerin de bir örneği olarak gösteriliyor.

Hamidullah’ın Türkçeye çevrilerek yayınlanan başlıca eserleri şunlardır:

İslam’a Giriş (1961)
Hz. Peygamber’in Savaşları (1962)
İslâm’ın Hukuk İlmine Yardımları (1962)
İslâm’da Devlet İdaresi (1963)
İmam-ı Azam ve Eseri (1963)
Modern İktisat ve İslâm (1963)
İslâm Fıkhı ve Roma Hukuku (1964)
Kur’an-ı Kerim Tarihi (1965)
İslâm Peygamberi (1966, 2 cilt)
Muhtasar Hadis Tarihi ve
Sahifa-i Hemmam b. Münebbih (1967)
Resulullah Muhammed (1973)
İslâm Hukuku Etüdleri (1984)
İslâm Müesseselerine Giriş (1984)
İslâm, Bilim ve Felsefe (1990)
İlk İslâm Devleti (1992)
İslâm’ın Doğuşu (1997)
Hz. Peygamberin Altı Orijinal
Diplomatik Mektubu (1998)
İslâm Anayasa Hukuku (1998)
El Vesaiku’s-Siyasiyye (1998)
İslâm Tarihine Giriş (1999)