Bilim insanları, nadir görülen jeolojik bir olayı benzeri görülmemiş bir netlikle kayda geçirdi: bir dalma batma zonu yani bir tektonik levhanın diğerinin altına daldığı bölge aktif olarak parçalanıyor.

Science Advances dergisinde yayımlanan bu bulgular, Dünya’nın kabuğunu şekillendiren dinamik süreçlere dair yeni bilgiler sunarken, Pasifik Kuzeybatısı’ndaki uzun vadeli deprem risklerine ilişkin önemli soruları da gündeme getiriyor.

Dalma-batma bölgeleri, Dünya’daki en güçlü ve etkili jeolojik sistemlerdir. Kıtaların hareketini sağlar, yıkıcı depremler ve volkanik patlamalar üretir, gezegenin kabuğunu mantoya geri dönüştürürler.

Ancak bu dev sistemler sonsuza kadar sürmez. Eğer dalma-batma zonları asla sona ermese, kıtalar sürekli çarpışır ve birleşir, okyanuslar yok olur ve gezegenin jeolojik tarihi silinirdi. On yıllardır bilim insanları şu temel sorunun cevabını arıyordu: Bu devasa sistemlerin sonunu ne getirir?

“Bir dalma-batma zonunu başlatmak, bir treni yokuş yukarı itmeye benzer — çok büyük bir çaba gerekir,” diyor çalışmanın baş yazarı ve Louisiana Eyalet Üniversitesi’nden jeolog Brandon Shuck. “Ama bir kez harekete geçince, o tren yokuş aşağı hızla ilerler ve durdurulamaz. Bu süreci sona erdirmek için neredeyse bir tren kazası gerekir.”

Vancouver Adası açıklarında, Juan de Fuca ve Explorer levhalarının Kuzey Amerika levhasının altına yavaşça daldığı Cascadia bölgesinde, bilim insanları bu sorunun cevabını bulduklarına inanıyor. Sismik yansıma görüntüleme (yer kabuğunun ultrasonu gibi) ve kapsamlı deprem verilerini birleştiren araştırmacılar, parçalanmakta olan bir dalma-batma zonunu gözlemledi.

Sismik veriler, 2021 yılında Ulusal Bilim Vakfı destekli CASIE21 (Cascadia Sismik Görüntüleme Deneyi) sırasında toplandı. Araştırmacılar, bir gemiyle deniz tabanına ses dalgaları gönderip 15 kilometrelik bir su altı sensör dizisiyle yansımaları izledi. Böylece, yer altındaki fay hatları ve derin çatlakların ayrıntılı görüntüleri elde edildi.

“Bu, bir dalma-batma zonunun ölmekte olduğunun ilk kez bu kadar net gözlemlenmesidir,” diyor Shuck. “Sistem bir anda kapanmıyor; levha parça parça yırtılıyor, mikro levhalar oluşuyor, yeni sınırlar beliriyor. Yani büyük bir tren kazası yerine, vagonların tek tek raydan çıktığı bir yavaş çöküş izliyoruz.”

Ekip, okyanus levhasında büyük bir kırık da dâhil olmak üzere çok sayıda yarılma tespit etti. Bu büyük fayda, levha yaklaşık 5 kilometre aşağıya çökmüş durumda. “Levhanın aktif olarak kırıldığı çok büyük bir fay var,” diyen Shuck, “Henüz tamamen kopmadı, ama çok yakın,” diye ekledi.

Deprem kayıtları da bu durumu doğruluyor: 75 kilometre uzunluğundaki yarılma boyunca bazı kesimler hâlâ sismik olarak aktifken, diğerleri garip bir şekilde sessiz. “Bir parça tamamen koptuğunda artık deprem üretmez çünkü kayalar birbirine yapışık değildir,” diyor Shuck. Bu sessizlik, o kısmın ayrıldığını gösteren açık bir işaret.

Araştırma, bu çöküşün “epizodik” yani aşamalı şekilde gerçekleştiğini ortaya koydu. Levha bir anda kırılmak yerine, bölüm bölüm yırtılıyor. Bu süreçte, levhaların birbirine paralel kaydığı transform fayları “doğal makas” gibi davranıyor ve levhayı keserek küçük mikro levhaların oluşmasına olanak tanıyor. Komşu alanlarda ise dalma-batma devam ediyor.

Bu küçük parçaların kopması, büyük levhanın momentumunu azaltıyor — tıpkı kontrolden çıkmış bir trenin vagonlarının kesilmesi gibi — ve sonunda levhanın aşağı çekilmesi duruyor. Her bir kırılma milyonlarca yıl sürse de, tüm sistemin kapanması bu şekilde gerçekleşiyor.

Süreç hâlâ devam ediyor. Her bir parçanın ayrılması, Dünya yüzeyini yeniden şekillendiriyor. Yırtılan kenarlar, sıcak mantonun yükseldiği “levha pencereleri” oluşturabilir ve bu da ani volkanik aktiviteleri tetikleyebilir. Zamanla levha sınırları değişir, yeni mikro levhalar oluşur ve döngü yeniden başlar.

Araştırmacılar şimdi, büyük bir depremin bu yeni yarıklardan biri boyunca gerçekleşip gerçekleşemeyeceğini veya bu kırıkların deprem yayılımını nasıl etkileyebileceğini inceliyor